داستان‌های ایرانی باستان کتابی است به کوشش احسان یارشاطر که در آن برخی از داستانها و اسطوره‌های ایرانی را از متون ایران باستان استخراج کرده است. در این پژوهش از متون اوستایی و سغدی و پارتی و پهلوی استفاده شده است و منبعی که هر یک از داستانها از آن استخراج شده است عنوان گردیده است. در مقدمه این کتاب ایشان نوشته‌اند: "هر چند این کتاب داستان‌های ایران باستان نامیده شده است، اما خواننده‌ی زیرک در خواهد یافت که آنچه امروز در نظر ما افسانه می‌نماید در دیده‌ی صاحبان بسیاری از این افسانه‌ها حقیقت می‌نموده، چنانکه امروز هم بسیاری از اعتقادات دینی قومی از نظر آنان که دینی دیگر دارند افسانه می‌یابد." هدف از این نوشتار بررسی تطبیقی میان عناصر داستانی موجود در یکی از داستان‌های این کتاب با عنوان هرمزد و اهریمن و خلقت جهان در قرآن می‌باشد. این نوشتار خالی از کاستی نمی‌باشد اما مقدمه‌ای است برای پژوهش‌های بیشتر در این زمینه.
داستان هرمزد و اهریمن از متن پهلوی "بندهش بزرگ" گرفته شده است که در آن به چگونگی آفرینش جهان مادی و معنوی اشاره‌ای می‌گردد و داستانی است درباره نبرد بین هرمزد و اهریمن. بُنْدَهِش (در فارسی میانه «بندهشْن »، به معنای اصل آفرینش ) یکی از مهمترین متون دینی ـ تاریخی زردشتی، به خط و زبان پهلوی. این اثر عمدتاً دربارة کیهانشناسی، با فصولی در تاریخ کیانیان و جغرافیای ایرانشهر، بر پایة متون اوستایی و گزارشهای پهلوی و منابع تاریخی، بخصوص خداینامه، در 36 فصل است که مؤلف در دیباچة کتاب آنها را به سه بخش اصلی و کلی تقسیم کرده است: 1) آفرینش اورمزد و دشمنی اهریمن؛ 2) چگونگی آفرینش مادی و این جهانی از آغاز تا انجام؛ 3) تاریخ و پیوند کیانیان و زیستگاههای آنان. مهمترین و بلندترین فصل آن همان نخستین فصل است دربارة چگونگی اورمزد و اهریمن و جدالشان با یکدیگر، و خلقت آفریدگان به صورت مینوی و مادی. گردآوری و تألیف این کتاب احتمالاً در اواخر دورة ساسانی و تدوین نهایی آن در قرن سوم هجری یا دیرتر صورت گرفته است. بعضی از فصول کتاب مانند مقدمة آن، افزودة بعدی شناخته شده است. نام مؤلف اصلی آن دانسته نیست ولی نام مدوّن نهایی آن را در فصل مربوط به تبارنامة موبدان، به احتمال، فَرْنْبَغ دادِگی یا دادویه (دات ـ ویه یا دادگ ) خوانده اند. البته شایان ذکر است که این کتاب و چنین کتاب‌هایی این کتاب بیشتر ارزش تاریخی و اسطوره‌ای دارد تا شناخت جهان‌بینی زرتشتی که بر پایه‌های اصول کتاب گاتاها قرار دارد.
در ادامه قسمت‌هایی از این داستان را می‌آورم سپس قسمت‌هایی از قرآن را که با این داستان شباهت‌هایی دارند ذکر خواهم نمود. البته به خواننده توصیه می‌گردد که پیش از خواندن ادامه این نوشتار حتماً داستان هرمزد و اهریمن را مطالعه نماید. لازم به ذکر است که برای ترجمه آیات قرآنی از تارنمای آیت الله العظمی مکارم شیرازی استفاده شده است.
در این داستان میخوانیم که: "هرمزد جهان را در شش نوبت آفرید" در قرآن نیز بارها ذکر شده است که خداوند جهان را در شش روز و یا شش نوبت آفریده است. آیات مربوطه به ترتیب در ادامه می‌آید:
- سوره الاعراف، آیه 54: إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالأَمْرُ تَبَارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ – "پروردگار شما، خداوندى است كه آسمانها و زمين را در شش روز [= شش دوران ] آفريد; سپس بر عرش (قدرت) قرار گرفت (و به تدبير جهان پرداخت); با (پرده تاريكِ) شب، روز را مى پوشاند; و شب به سرعت، در پى روز مى آيد; و خورشيد و ماه و ستارگان را آفريد، كه مسخّر فرمان او هستند. آگاه باشيد كه آفرينش و تدبير (جهان)، از آن او (و به فرمان او) است! پر بركت و بى زوال است خداوندى كه پروردگار جهانيان است. "
- سوره يونس آیه 3: إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الأَمْرَ مَا مِن شَفِيعٍ إِلاَّ مِن بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلاَ تَذَكَّرُونَ - " پروردگار شما،خداوندى است كه آسمانها و زمين را در شش روز [= شش دوران]آفريد; سپس بر تخت (قدرت) قرار گرفت، و به تدبير كار (جهان) پرداخت; هيچ شفاعت كننده اى، بى اذن او نيست; اين است خداوند، پروردگار شما!پس او را پرستش كنيد. آيا متذكّر نمى شويد؟! "
- سوره هود آیه 7: وَهُوَ الَّذِي خَلَق السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاء لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَلَئِن قُلْتَ إِنَّكُم مَّبْعُوثُونَ مِن بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنْ هَذَا إِلاَّ سِحْرٌ مُّبِينٌ - " او كسى است كه آسمانها و زمين را در شش روز [= شش دوران]آفريد; وعرش (قدرت) او، بر آب قرار داشت; (و جهان در آغاز توده مذابى بود، او آن را آفريد) تا شما را بيازمايد كه كدام يك عملتان بهتر است. و اگر (به آنها) بگويى: «شما بعد از مرگ، برانگيخته مى شويد.»، به يقين كافران مى گويند: «اين سحرى آشكار است!» "
- سوره الفرقان آیه 59: الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمَنُ فَاسْأَلْ بِهِ خَبِيرًا - " همان كسى كه آسمانها و زمين و آنچه را ميان اين دو وجود دارد، در شش روز [= شش دوران] آفريد; سپس بر عرش (قدرت و تدبير جهان هستى) قرار گرفت، او خداوندِ رحمان است; از او بخواه كه از همه چيز آگاه است. "
- سوره السجده آیه 4: اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَكُم مِّن دُونِهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ - " خداوند كسى است كه آسمانها و زمين و آنچه را ميان اين دو است در شش روز [= شش دوران ] آفريد، سپس بر عرش (قدرت و تدبير جهان هستى) قرار گرفت; هيچ سرپرست و شفاعت كننده اى براى شما جز او نيست; آيا متذكّر نمى شويد؟! "
- سوره ق آیه 38: وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ – " ما آسمانها و زمين و آنچه را در ميان آنهاست در شش روز [= شش دوران ] آفريديم، و هيچ گونه رنج و سختى به ما نرسيد. (با اين حال چگونه زنده كردن مردگان براى ما مشكل است؟!) "
- سوره الحديد آیه 4: هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ السَّمَاء وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ - " او كسى است كه آسمانها و زمين را در شش روز [= شش دوران ] آفريد; سپس بر عرش قدرت قرارگرفت (و به تدبير جهان پرداخت); آنچه را در زمين داخل مى شود مى داند، و آنچه را از آن خارج مى شود و آنچه از آسمان نازل مى گردد و آنچه به آسمان بالا مى رود; و هر جا باشيد او با شماست، و خداوند نسبت به آنچه انجام مى دهيد بيناست. "
در این داستان درباره تعداد آسمانها و یا طبقات آسمان چنین آمده است: " آنگاه هرمزد هفت سپهر آفرید و ماه و آفتاب و اختران ثابت و سیار را میان زمین و آسمان در آنها جای داد و همه را آماده‌ی نبرد ساخت."
درباره طبقات آسمان نیز در قرآن در آیات گوناگون ذکر شده است که تعداد آنها هفت قسمت است برای مثال:
- سوره الاسراء آیه 44: تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالأَرْضُ وَمَن فِيهِنَّ وَإِن مِّن شَيْءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدَهِ وَلَكِن لاَّ تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا - " آسمانهاى هفتگانه و زمین و کسانى که در آنها هستند، همه تسبیح او مى گویند; و هیچ موجودى نیست، جز آنکه، تسبیح و حمد او مى گوید; ولى شما تسبیح آنها را نمى فهمید; او داراى حلم و آمرزنده است."
- سوره المومنون آیه 17: وَلَقَدْ خَلَقْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرَائِقَ وَمَا كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غَافِلِينَ - " ما بر فراز شما هفت راه [= طبقات هفتگانه آسمان ]را قرار دادیم; و هرگز از خلق (خود) غافل نبوده ایم. "
- سوره المومنون آیه 86: قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَرَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ – " بگو: «چه کسى پروردگار آسمانهاى هفتگانه، و پروردگار عرش عظیم است؟» "
- سوره الطلاق آیه 12: اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا - " خداوند همان کسى است که هفت آسمان را آفرید، و از زمین نیز همانند آنها را; فرمان (و تدبیر) او در میان آنهاپیوسته فرود مى آید تا بدانید خداوند بر هر چیز تواناست و این که علم خدا به همه چیز احاطه دارد. "
- سوره الملك آیه 3: الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَّا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِن فُطُورٍ - " همان کسى که هفت آسمان را بر فراز یکدیگر آفرید; در آفرینش خداوند رحمان هیچ تضاد و عیبى نمى بینى. بار دیگر نگاه کن، آیا هیچ شکاف و خللى مشاهده مى کنى؟! "
- سوره نوح آیه 15: أَلَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا – " آیا نمى دانید چگونه خداوند هفت آسمان را برفراز یکدیگر آفریده است، "
- سوره النبا آیه 12: وَبَنَيْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعًا شِدَادًا – " و بر فراز شما هفت (آسمان) محکم بنا کردیم. "
- سوره بقره آیه 29: هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُم مَّا فِي الأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ - " او کسى است که همه آنچه را در زمین وجود دارد، براى شما آفرید; سپس به آسمان پرداخت; و آنها را به صورت هفت آسمان مرتّب نمود; و او به هر چیزى دانا است. "
این دو مورد عیناً در قرآن و این داستان گرفته شده از کتاب بندهش بزرگ یکی است اما در موارد دیگر همچون ترتیب قرار گرفتن آسمانها و نقش و محل قرار گیری ستارگان و ماه و خورشید شباهت‌های بسیاری وجود دارد که در ادامه نگاهی بدان‌ها می‌اندازیم.
در داستان هرمزد و اهریمن میخوانیم : " سپهر اول را جایگاه ابرها کرد. سپهر دوم را بر فراز ابرها پدید آورد و اختران ثابت را بر آن نشاند." نشان می‌دهد که محل قرارگیری ستارگان آسمان دوم از هفت آسمان است. در قرآن سوره الصافات آیه 6 نیز میخوانیم: " إِنَّا زَيَّنَّا السَّمَاء الدُّنْيَا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ - ما آسمان نزديک [= پايين] را با زیور ستارگان آراستيم، " همچنین در سوره الملك آیه 5: " وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَاء الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِّلشَّيَاطِينِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِيرِ - ما آسمان پایین [= نزدیک] را با چراغهاى فروزانى زینت بخشیدیم، و آنها [= شهابها ]را تیرهایى براى (راندن) شیاطین قرار دادیم، و براى آنان عذاب آتش فروزان فراهم ساختیم. " در سوره فصلت آیه 12 نیز آمده است: " فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَاء الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ - آنگاه آنها را بصورت هفت آسمان در دو روز [= دو دوران] آفرید، و در هر آسمانى امر (و برنامه) آن (آسمان) را وحى (و مقرّر) فرمود، و آسمان پایین را با چراغهایى [= ستارگان] زینت بخشیدیم، و (با شهابها از رخنه شیاطین) حفظ کردیم; این است تقدیر خداوند توانا و دانا. " مشاهده می‌کنیم که در هر دو جایگاه ستارگان در آسمان‌های پایین است.
در داستان هرمزد و اهریمن نقل شده است: " سپهر سوم را بر فراز سپهر اختران آفرید و اخترانی را که از نور ناب بودند در آن نشاند، تا اگر در نبرد اَهریمن از سپهر اختران بگذرد از این سپهر نگذرد و راه به سوی بالا نیابد. " بنابراین نتیجه می‌گیریم که اخترانی از جنس نور ناب را هرمزد برای جلوگیری از عبور اهریمن به طبقات بالاتر آسمان و محافظت از آسمان خلق کرده است. در قرآن سوره الجن آیه 8 میخوانیم: " وَأَنَّا لَمَسْنَا السَّمَاء فَوَجَدْنَاهَا مُلِئَتْ حَرَسًا شَدِيدًا وَشُهُبًا - و این که ما آسمان را جستجو کردیم و آن را پر از محافظان قوى و تیرهاى شهاب یافتیم، " در این آیه مشاهده می‌کنیم که جن‌ها شهاب‌های آسمان را محافظان آسمان می‌دانند. در هر دو شهابها (اخترانی از نور ناب) را محافظان آسمان هستند. همچنین در سوره فصلت آیه 12 میخوانیم: " فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَاء الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ - آنگاه آنها را بصورت هفت آسمان در دو روز [= دو دوران] آفرید، و در هر آسمانى امر (و برنامه) آن (آسمان) را وحى (و مقرّر) فرمود، و آسمان پایین را با چراغهایى [= ستارگان] زینت بخشیدیم، و (با شهابها از رخنه شیاطین) حفظ کردیم; این است تقدیر خداوند توانا و دانا. " این آیه نیز نشان می‌دهد که آسمان به کمک شهابها محافظت می‌گردد. در سوره الصافات آیه 10 نیز میخوانیم: " إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ - مگر آنها که در لحظهاى کوتاه براى استراق سمع به آسمان نزديک شوند، که «شهاب ثاقب» آنها را تعقيب مىکند!" در سوره الملک آیه 5 و سوره الجن آیه 9 آمده است: " وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَاء الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِّلشَّيَاطِينِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِيرِ - ما آسمان پایین [= نزدیک] را با چراغهاى فروزانى زینت بخشیدیم، و آنها [= شهابها ]را تیرهایى براى (راندن) شیاطین قرار دادیم، و براى آنان عذاب آتش فروزان فراهم ساختیم. " ، " وَأَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَن يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَّصَدًا - و این که ما پیش از این به استراق سمع در آسمانها مى نشستیم; امّا اکنون هرکس بخواهد استراق سمع کند، شهابى را در کمین خود مى یابد "
در این داستان برای ماه و خورشید به ترتیب جایگاه‌های خاصی را در آسمانها در نظر گرفته است. ماه در آسمان چهارم و خورشید در آسمان پنجم قرار گرفته‌است. در سوره یونس آیه 5 آمده است: " هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاء وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُواْ عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللّهُ ذَلِكَ إِلاَّ بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ - او کسى است که خورشید را روشنایى بخش، و ماه را نورافشان قرار داد; و براى آن منزلگاههایى مقدّر کرد، تا عدد سالها و حساب (زمان) را بدانید; خداوند این را جز بحق نیافریده; او آیات (خود را) براى گروهى که آماده درک حقایقند، شرح مى دهد. " همچنین در سوره فرقان آیه 61 و سوره نوح آیه 16 میخوانیم: " تَبَارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَجَعَلَ فِيهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُّنِيرًا - زوال ناپذیر و پر برکت است کسى که در آسمان منزلگاههایى براى ستارگان قرار داد; و در میان آن، چراغ روشن (خورشید) و ماه تابان آفرید. " ، " وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا - و ماه را در میان آن ها مایه روشنایى، و خورشید را چراغ فروزانى قرارداده است؟! [1]" آیات فوق نشان می‌دهند که ماه و خورشید دارای منزلگاهی (جایگاهی ویژه در میان آسمانها هستند) که می‌توان از آن برداشت کرد که این دو در آسمان‌های میانی قرار دارند. سوره یس آیه 40 آمده است: "لَا الشَّمْسُ يَنبَغِي لَهَا أَن تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَلَا اللَّيْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ - نه خورشید راسزاست که به ماه رسد، و نه شب بر روز پیشى مى گیرد; و هر یک در مسیر خود شناورند. " که نشان می‌دهد خورشید و ماه در آسمان‌های مختلفی قرار دارند.
همانگونه که در قسمت‌های فوق مشاهده گردید بین آفرینش آسمانها در قرآن و این داستان شباهت‌های بسیاری وجود دارد. با بررسی‌های دقیق‌تر می‌توان داستانها و اسطوره‌های ایرانی دیگر را نیز مقایسه‌ای تطبیقی با قرآن نمود.
[1] 15)أَلَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا - آيا نمىدانيد چگونه خداوند هفت آسمان را يکى بالاى ديگرى آفريده است،
16)وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا - و ماه را در ميان آسمانها مايه روشنايى، و خورشيد را چراغ فروزانى قرار داده است؟!
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر